Na-edu akwụkwọ, nke dị na Jordan, ga-ekpughe ihe nzuzo nke Iso Ụzọ Kraịst.
N'oge na-adịbeghị anya, ihe a kpọrọ mmadụ maara na n'oge ochie, a na-ede akwụkwọ na mbadamba nkume ndị e ji wax, papaịrọs na plaques kpuchie ya. Ma n'afọ 2007, ihe ọhụụ ọhụrụ juru ụwa anya: ọ pụtara na ihe odide okpukpe na-ewere ụdị akwụkwọ ndị dị arọ ma jiri nlezianya zoo anya anya! Ònye na ihe mere ha ji zoo mmadu?
Kedu ka ị si chọta akwukwo ndu?
Ọ dịghị onye ọ bụla nwere ike ọ dịkarịa ala meghee ihe nzuzo nke nzuzo zoo onye edemede ma ọ bụ onye mbụ nwe akwụkwọ ndị na-enweghị ihe ọ bụla n'ụwa. Akụkọ banyere ọtụtụ mgbalị iji kọwaa ihe kachasị mkpa ha malitere n'afọ 2005. Mgbe ahụ, n'ebe ugwu nke Jọdan, e nwere oké idei mmiri, mgbe nke ahụ gasịrị, e nwere otu ebe.
Afọ abụọ ka e mesịrị, otu onye ọzụzụ atụrụ nke ebe ahụ nyochare ọgba nke a tọhapụrụ na mmiri ahụ, kee ya abụọ. Otu n'ime ha na-eje ozi dị ka ụdị ụzọ nke abụọ. Ọ dọtara mmasị nke onye ala ahụ, n'ihi na n'elu nkume nke kpuchiri ya, e ji ihe atụ ndị Juu oge ochie chebe ya. Onye ọzụzụ atụrụ Bedouin bịara jiri echiche nke ịkwatu ọnụ ụzọ ụlọ - na o juru ya anya mgbe o mere ya!
N'okpuru ọchịchịrị, ọ pụghị ịhụ ihe ọ bụla ma e wezụga ụyọkọ ígwè. Na nlele anya nke ọma, ọ pụtara na akwụkwọ ndị a bụ akwụkwọ ndu - naanị ihe dịka 70. Ogo nke ibe nke ọ bụla n'ime ha hà ka akwụkwọ nke paspọtụ ma ọ bụ kaadị akwụmụgwọ nke oge a. A na-ejikọ ha na mgbaaka ígwè na 5-15 iberibe. Ihe na-awụ akpata oyi n'ahụ abụghị ụdị ọdịdị, dịka ọdịnaya nke akwụkwọ. Edeghị akwụkwọ ozi dị na peeji ndị ahụ, dịka ọ bụ omenala n'oge ochie, ma a na-atụgharị ya. Olee otú ndị nna ochie nke oge ochie si cheta? Ònye kụziiri ha ụzọ a?
Bedouin ghọtara ozugbo na i nwere ike inweta ezi ego na nchọta. Ọ rịọrọ maka ego buru ibu maka ha, nke nnabata nke oge ochie nke Israel, Hasan Sayda kwetara. Onye na-ere ere na onye na-azụ ya kụrụ aka, mgbe nke ahụ gasịrị, Israel ejiri iwu kwadoro ihe ndị arụsị si Jordan. Ma onye nkịtị, ma ọ bụ onye bara ọgaranya enweghị ike imechi ọnụ ya: ndị enyi nke onye so na azụmahịa ahụ gwara ndị nta akụkọ na ndị ọkà mmụta sayensị niile. Otu isi iyi egwu ndọrọ ndọrọ ọchịchị bilitere: Israel achọghị inye akwụkwọ mpịakọta ndị isi, Jọdan kwusiri ike ime mpụ - ịkwa ụta.
Ndị ọkà mmụta sayensị hà nwere ike inweta akwụkwọ 70?
O doro anya na gọọmenti Izrel na-elekọta Hassan, ọ kwenyekwara na ya ga-ekerịta akwụkwọ ndị isi na ndị ọrụ nke mahadum Oxford na Zurich. Ruo afọ ise, ha na-amụ akwụkwọ ndị ahụ n'ihu tupu ha ekwenye ime okwu ọ bụla. Gịnị ka ha mụtara banyere ihe omimi ahụ dị omimi?
Na akara akara na ihe odide nke ihe osise na Aramaic, asụsụ ndị Grik na Hibru sụgharịrị. A na-eleghara mmebi nke ígwè anya na ọ na-enye ihe mere ọ ga-eji chee na edere akwụkwọ ndị ahụ na ọkara ma ọ dịkarịa ala na narị afọ nke abụọ AD. N'ebe dị anya na mpaghara Jọdan a, a chọpụtala ihe ndị ọzọ n'oge ahụ. Ụfọdụ n'ime ndị ọkà mmụta sayensị ndị kweere na Chineke nwere ụjọ site na eziokwu ahụ bụ na ọtụtụ n'ime akwụkwọ mpịakọta ahụ nọchiri anya nke ọma na ígwè ígwè. Enwere ike ịghọta ha: Akwụkwọ Mkpughe nke dị n'ime Akwụkwọ Nsọ na-agwa anyị banyere ụfọdụ furu efu na naanị Mezaịa ahụ ga-emeghe mgbe ọ na-abịa n'ụwa.
Echiche nke Dr. Margaret Barker, bụ onye rụrụ ọrụ dịka Onyeisi nke Society maka Nkwupụta nke Agba Ochie, kwuru:
"Akwụkwọ Mkpughe na-ekwu banyere akwụkwọ ndị mechiri emechi nke Mezaịa ahụ ga-emeghe. E nwekwara akụkụ Akwụkwọ Nsọ ndị ọzọ gbasara otu oge nke akụkọ ntolite nke na-ekwu banyere amamihe dị ukwuu kpuchiere na akwụkwọ akara. O doro anya na akwụkwọ ndị a nwere ọrụ nzuzo, bụ ndị Jizọs zigara ndị na-eso ụzọ ha kacha nso "
Ihe omumu nke akwukwo ndu
Echiche kachasị ezi uche dị na ya bụ na ndị Kraịst na-agba ọsọ na-ezobe ihe nsọ ndị ahụ gbagara n'olulu ndị a mgbe Jerusalem dara. Ọ bụrụ na ndị ọkà mmụta sayensị mbụ chere na n'ihu ha - akwụkwọ ndị Juu, ugbu a ụwa nile nke sayensị na-adọrọ mmasị n'aka Ndị Kraịst oge mbụ.
Margaret Barker kwenyere na:
"Anyị maara na ìgwè abụọ nke Ndị Kraịst gbanahụ mkpagbu ahụ na Jerusalem, ha gafere Osimiri Jọdan dị nso Jeriko, wee gawa n'ebe ọwụwa anyanwụ na nso nso ebe a na-achọta akwụkwọ. Ọnọdụ ọzọ, nke nwere nnukwu ihe ịga nke ọma na-egosi mmalite mmalite nke Ndị Kraịst, bụ na ndị a abụghị akwụkwọ mpịakọta, kama Kedu (akwụkwọ a maara nke ọma na ibe). Ide ederede n'ụdị koodu bụ akụkụ dị iche iche nke ọdịbendị Ndị Kraịst oge mbụ. "
N'okpuru obere akwụkwọ e nwere ebe ọ bụghị naanị maka akwụkwọ, kama maka eserese. Foto nke obe, ihe oyiyi, akara - a na-achọta ihe a nile n'ọtụtụ n'ime efere ndị a mụtara. Otu n'ime ihe atụ ahụ na-egosi atụmatụ ziri ezi nke Jerusalem oge ochie, nke ọzọ na-akọwa ọnwụ Kraịst na ndị ohi. Ihe oyiyi ndi ozo di n'ihu mmadu, na-echekwa ihu nwoke amaghi ama. Otú ọ dị, ihe niile na-ekwu na nke a bụ onyinyo Kraịst.
Mbụ, n'otu akwụkwọ ahụ, ị nwere ike ịchọta obere ihe site na eserese nke ili ahụ na obe n'akụkụ azụ azụ nke bụ Jerusalem. Nke abuo, ọdịdị ihu na nkọwa zuru ezu dabara na ihe oyiyi mbụ nke Kraịst n'elu ihe oyiyi na nkọwa nke ọdịdị ya na ndụ ndị nsọ.
"Mgbe m hụrụ efere ndị ahụ, enwere m nsogbu. Ihe oyiyi a metụrụ m n'ahụ, ya bụ, Onye Kraịst dị nnọọ iche. Na mbu ayi huru obe, ma n'azu ya ka odi ihe negosi olulu nke Jisos. Obere ihe a nke nwere oghere n'èzí, n'azụ nke mgbidi obodo ahụ. Ha na-anọkwa na ihe oyiyi ndị ọzọ, obi abụọ adịghị ya na ha bụ mgbidi Jeruselem. "
Nke a bụ ihe Prọfesọ Philip Davis si na University Sheffield kwuru.
N'ụzọ dị mwute, ọ bụghị ndị ọkà mmụta sayensị niile maara na akwụkwọ ndị ndú bu ihe ncheta bara uru nke oge ochie. Enweghị ike ịdebanye akwụkwọ edemede n'ime ha, ọ dịghịkwa onye nwere ike ịmepụta echiche nke ọdịnaya ha dị ka eserese. Echiche ndị ọkà mmụta sayensị na-agbanwe agbanwe mgbe niile, na eziokwu ahụ na-enwebeghị ụlọ ọrụ ihe ngosi kpebiri ibu ọrụ nke Koodu, mee ka ị chee. Nnyocha ikpeazụ ahụ nwere ike ikwenye na akwụkwọ ndị a dị ihe dị ka afọ 2000. Ma ọ dị onye nwere ike ịghọta ihe ha dị njikere ịgwa anyị?